Lịch sử và kiến trúc của Đền Nghè, Hải Phòng

Cũng nằm ở dải trong tâm, Đền Nghè, còn được biết đến với tên gọi đền Ngàn hay “An Biên cổ miếu” nằm trong tiểu khu Mê Linh và giáp với hai mặt phố Lê Chân và Mê Linh, là công trình đã được Nhà nước xếp hạng di tích văn hóa lịch sử cấp quốc gia. Nơi đây không chỉ là điểm đến tâm linh nổi tiếng của người dân đất cảng và du khách, mà còn mang nhiều giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc đặc sắc.

Lịch sử lâu đời của đền Nghè
Đền Nghè là nơi thờ nữ tướng Lê Chân, vị tướng tài ba trong cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng thế kỷ I (năm 40 đến 43), người đã đến vùng đất ngã ba sông Tam Bạc - sông Cấm lập ấp Vẻn, sau đổi là An Biên Trang, tiền thân của thành phố Hải Phòng ngày nay.Từ đoạn sông vùng Đông Triều, Quảng Ninh(quê cũ của Bà) đến bến Đá (nay là bến Bính) thì đá bập bồng và xoay tròn trên mặt nước. Nhân dân làng An Biên biết Bà hiển thánh, liền khiêng đá thiêng về thờ. Ban đầu chỉ là lập một ngôi miếu tranh, có tên chữ là An Biên cổ miếu, sau mới được xây lại bằng gạch, ngói...Cũng theo tương truyền, đến thời Trần (thế kỉ XII-XIII), Thánh Chân công chúa (tước hiệu mà Trưng Vương phong cho nữ tướng Lê Chân) báo mộng âm phù giúp vua Trần Nhân Tông đánh thắng giặc Chiêm thành, nên ông được phong mỹ tự là Nam Hải uy linh và miếu An Biên được cấp tiền tu sửa (văn bia ghi là 100 quan).

Nghệ thuật kiến trúc đặc sắc của đền Nghè

Đền Nghè là một quần thể di tích mang phong cách kiến trúc thời Nguyễn. Công trình bao gồm: tam quan, bái đường, thiêu hương, hậu cung, giải vũ, tứ phủ, nhà bia, nơi đặt tượng voi đá, ngựa đá.- nghệ thuật kiến thức.Tuy quy mô không lớn nhưng đền có bố cục cân đối, hài hòa và đặc biệt là có lối thiết kế độc đáo khác hẳn với các đền chùa khác là không xây kín mà để thoáng ở hai bên, theo quan niệm về phong thủy, âm dương và trời đất của người xưa.
Nét đặc sắc của kiến trúc đền Nghè là nghệ thuật chạm khắc trên gỗ, đá và các loại vật liệu xây dựng khác, với những kỹ thuật chạm đa dạng, đã đạt đến trình độ tinh xảo như chạm bong hình, chạm nổi, chạm chìm cùng các đề tài phong phú và ý nghĩa như: long, ly, quy, phượng, đào, lựu, sen, chanh… Đến nay, rất nhiều các đồ vật,đồ thờ tư được lưu giữ khá vẹn nguyên như binh khí, chuông đá, giường đá… cũng như trên các cột kèo, cánh cửa, mái ngói… với những hình ảnh tiêu biểu như hình rồng bay, phượng múa, cảnh núi Yên Tử, cảnh Hai Bà cầm quân… vô cùng đẹp đẽ, hào tráng và uy nghiêm.
Cổng đền Nghè có kiến trúc và hoành tráng như cổng các cung điện, lăng tẩm, đền đài thời trung cổ. Tòa chính điện hình vuông, nằm ngay phía bên phải cổng theo hướng đi vào,phần mái được chạm trổ với hình dáng “rồng chầu, phượng đón”, chính giữa có bốn chữ Hán “An Biên Cổ Miếu”. Bắt đầu với tòa tiền bái (thờ ban cộng đồng), gồm 5 gian được nâng đỡ bởi 24 cột gỗ lim, kê trên 24 viên đá tảng đục đẽo công phu, tỉ mỉ. Bên trong tòa tiền bái có treo khánh đá chạm nổi đề tài “Long vân khánh hội”, đường nét tinh xảo, mềm mại, uyển chuyển. Khánh được làm từ một tấm đá nguyên khối dày 5cm, cao 1m, rộng 1,6m. Mặt trước khánh khắc nổi hình 2 con rồng chầu mặt nguyệt và mây bay xung quanh, mặt sau khắc hình mây bay và sóng nước. Khi gõ, tiếng khánh đá ngân vang, trong trẻo, hướng ta tới cõi tâm linh huyền ảo, linh thiêng. Tiếp đến là tòa thiêu hương được xây theo kiến trúc hai tầng với tám mái cong vút, vươn lên trong không trung tựa như những cánh tay thôn nữ trong động tác múa đèn, chính giữa dựng cuốn thư, hai bên có phượng chầu. Bên trong tòa thiêu hương có đặt một sập đá đồ sộ, được tạo bằng đá quý núiKính Chủ liền khối.Trên sập có chạm nổi hình chim, thú, hoa, lá rất công phu, thể hiện kỹ thuật chạm khắc vô cùng tinh xảo của các nghệ nhân xưa. Hai bên tòa thiêu hương là hai tòa dải vũ nhỏ, mỗi toà ba gian.Phía cuối của tòa chính điện là tòa hậu cung, gồm 3 gian được thiết kế theo kiểu 2 tầng mái, bên trong thờ tượng Nữ tướng Lê Chân ngồi trên ngai, đặt trong một khám lớn sơn son, thếp vàng với dáng vẻ uy nghi, đôn hậu, xinh đẹp; hai bên là ban thờ song thân của Bà.Mặt ngoài chồng diêm của toà hậu cung, là nơi được phô diễn vẻ đẹp với những phù điêu trang trí được đắp nổi, mô phỏng các điển tích như: An Tử Sơn, Ngô vương đề cờ, Trưng Vương dấy quân…
Đối diện với tòa chính điện là nhà bia được xây và trang trí theo kiểu dáng của long đình. Chính giữa nhà bia có dựng một tấm bia đá cao 1,5m; rộng 0,85m; dày 0,2m, nội dung minh văn khắc ghi về tiểu sử, sự nghiệp của nữ tướng Lê Chân bằng chữ Hán. Hai bên nhà bia là nơi đặt tượng voi đá, ngựa đá. Tất cả đều được chạm khắc rất tinh xảo.
Bên cạnh tòa chính điện, nhà bia và các công trình phụ trợ, phía trong đền Nghè và nhìn thẳng ra cổng còn có điện Tứ phủ, nơi thờ 4 vị thần cai quản trời, đất, núi, sông và cũng mang nhiều dấu ấn kiến trúc tương đồng và giá trị.
Các công trình của đền Nghè tạo thành một tổng thể không gian kiến trúc khép kín, tuân thủ theo phong cách cổ truyền dân tộc. Cách thức trang trí, bài trí các công trình kiến trúc như câu đối, hoành phi sơn son thiếp vàng hay khảm xà cừ, long đình, bát bửu, kiệu bát cống, trống đồng, võng đào...đều có sự ăn khớp, hài hòa với nhau, góp phần thể hiện nguyện vọng của các thế hệ người dân Hải Phòng trước đây, như những “thông điệp văn hoá” gửi lại cho đời sau.

Lời kết

Bằng tấm lòng biết ơn sâu sắc của nhiều thế hệ người Hải Phòng và sự quan tâm của chính quyền thành phố qua các thời kỳ, của bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và Nhà nước, đền Nghè đã dần được tôn tạo khang trang hơn nhưng vẫn giữ được nguyên vẹn những nét đẹp mang tính lịch sử, văn hóa, kiến trúc của mình.Hàng năm, vào những ngày lễ tết, đặc biệt là ngày sinh và ngày giỗ của nữ tướng Lê Chân, đền thường xuyên tổ chức các hoạt động lễ hội đặc sắc và ý nghĩa để tưởng nhớ về vị nữ tướng tài ba của thành phố Hải Phòng.

Với những giá trị lâu đời về lịch sử, văn hóa, kiến trúc, cùng ý nghĩa về mặt tâm linh, tín ngưỡng, đền Nghè xứng đáng là di tích văn hóa lịch sử cấp quốc gia và là một di sản văn hoá vật thể và phi vật thể hàng đầu của thành phố Hải Phòng. Đối với người dân nơi đây, đền Nghè là không gian sinh hoạt tín ngưỡng nổi bật, nơi tất cả cùng hướng về với sự quan tâm, lòng kính trọngvà biết ơn.Đối với du khách, đền Nghè là điểm đến tâm linh hấp dẫn, góp phần làm cho hành trìnhkhám phá du lịch thêm đa sắc vị, là nơi để mọi người được hòa mình vào không gian linh thiêng, lắng nghe dư âm của lịch sử, tìm đến với sự tĩnh tại, thanh thản trong lòng...